Tessa Leuwsha geeft Boni ontnomen identiteit terug

door

‘Niet blindstaren op wat ooit op papier is gezet door witte machthebbers’

In geschreven koloniale bronnen is Boni – leider van een groep gevluchte tot slaaf gemaakten, die zich in de achttiende eeuw in Fort Boekoe verschool – lange tijd weggezet als ‘rebel’ of ‘crimineel’. “Tegenwoordig zou men zelfs zeggen dat hij een terrorist is, want dat is het beeld dat koloniale machthebbers tijdens de slavernijperiode creëerden van gevluchte tot slaaf gemaakten, die plantages overvielen, mensen bevrijdden, voedsel en wapens meenamen”, zegt auteur Tessa Leuwsha. Zij keert dat beeld van Boni door archiefmateriaal te koppelen aan marron vertellingen, mythen en rituele kennis die generaties mondeling zijn doorgegeven. De verzamelde informatie heeft ze verwerkt in haar nieuwste boek ‘Boni – in het spoor van de Surinaamse vrijheidsstrijder’, dat ze dinsdagvond in het Nationaal Archief Suriname presenteerde.

Tekst Audry Wajwakana

Beeld Peter Sanches

Tijdens haar middelbare schooltijd in Nederland kreeg Leuwsha, toen zeventien jaar, een exemplaar van ‘Wij slaven van Suriname’ van Anton de Kom in handen. In deze editie uit de jaren zeventig stuitte zij voor het eerst op de naam Boni, door De Kom omschreven als ‘opperhoofd Boni’.

“Boni bezat het talent om mensen uit verschillende Afrikaanse culturen en talen te verenigen; een zeldzame kwaliteit die zijn langdurige verzet mogelijk maakte”

Het beeld dat zij daar las, week af van de eenzijdige en vaak negatieve koloniale beschrijvingen. De Kom presenteerde Boni als moedig, lenig en fier; eigenschappen die in die tijd zelden werden toegeschreven aan zwarte historische figuren.

Bovendien las Leuwsha dat Boni een kind was van een zwarte tot slaaf gemaakte vrouw en een witte man, net als zijzelf een ‘dubbelbloed’. Haar vader, opgegroeid in een generatie waarin thuis geen Sranantongo werd gesproken om sociaal te stijgen, had wel iconen als Martin Luther King, Malcolm X en Mohammed Ali als inspiratiebronnen, maar geen Surinaamse held.

Door het lezen van ‘Wij slaven van Suriname’ is het zaadje voor haar latere onderzoek toen geplant. Al zou het nog jaren duren voordat ze er actief mee aan de slag ging. “Ongeveer vijf jaar geleden begon ik bewust informatie te verzamelen over Boni.”

Ze merkte dat er naast de bekende koloniale archiefbronnen – die in Suriname vaak als eenzijdig worden gezien en in Nederland nog te vaak als enige waarheid gelden – een rijkdom aan mondelinge overleveringen bestaat binnen de marrongemeenschappen. Mythen en legenden vullen het beeld aan dat de geschreven bronnen achterlaten.

Hoofd als trofee

Eén van die verhalen betreft Boni’s dood. In de officiële versie werd zijn hoofd als trofee per boot naar Paramaribo vervoerd, maar onderweg zou het in het water zijn gevallen. Echter, in Frans-Guyana leerde Leuwsha een andere lezing kennen. Volgens nazaten en een lokale obiaman, sprong het hoofd uit eigen wil in de rivier, op weg naar de vrijheid.

De nabijgelegen stroomversnelling draagt daarom nog steeds de naam ‘Boni doro sula’. “En hij vertelde meer mythische vertellingen eigenlijk. En ik dacht van ja, maar dit is een heel groot deel van de identiteit van Boni die je met deze verhalen kunt invullen”, zegt de auteur.

Voor Leuwsha zijn zulke verhalen cruciaal om Boni’s identiteit te begrijpen. Ze herinneren aan zijn Afrikaanse wortels en de spirituele tradities – tegenwoordig vaak samengevat onder de term winti – die via zijn moeder en de marrongemeenschap aan hem zijn doorgegeven.

Een boek dat deze dimensies negeert, zou volgens haar slechts een halve figuur schetsen. Daarom besloot ze verder te gaan dan alleen het archiefonderzoek. Ze sprak met marronleiders en reisde naar Frans-Guyana en Ghana. “Daartussen wil ik Boni als mens van vlees en bloed neerzetten: een uitzonderlijke strateeg die bijna dertig jaar standhield tegen het koloniale bewind. Zijn fort in het zwampgebied van de noordoostkust van Suriname was strategisch onneembaar. Bovendien bezat hij het talent om mensen uit verschillende Afrikaanse culturen en talen te verenigen; een zeldzame kwaliteit die zijn langdurige verzet mogelijk maakte”, zegt Leuwsha.

Een groot deel van het verhaal in het boek bestaat uit mondelinge vertellingen en uit informatie die besloten ligt in marronculturele uitingen zoals de awasa– en banamba-dansstijlen. Deze dansen, waarin bijvoorbeeld vrouwen opzichters verleiden om mannen de kans te geven te vluchten, dragen al eeuwen kennis en herinneringen over. “Net als de angisa – gevouwen hoofddoek met geheime boodschap – zijn het vormen van informatieoverdracht die drie eeuwen lang bewaard zijn gebleven”, benadrukt Leuwsha.

Zij noemt het “ondenkbaar om deze bronnen buiten beschouwing te laten”. De schrijfster wilde Boni niet presenteren als een heilige of als een abstract symbool, maar als een mens van vlees en bloed; iemand met moed en strategisch talent, maar ook met angsten en innerlijke demonen. “In zijn werkelijkheid kon iedere dag zijn laatste zijn; voortdurend werd hij opgejaagd. Zulke verhalen over zijn angsten en onzekerheden kregen daarom ook een plaats in het boek”, onthult ze.

Familie vertellingen

Een belangrijk dilemma was hoever zij kon gaan in het verbeelden van wat onbekend bleef. Aan de hand van bewaarde jaartallen, gebeurtenissen en koloniale verslagen, gecombineerd met mondelinge overleveringen, construeerde zij een aannemelijk levensverhaal. Daarbij vond ze inspiratie bij de Afro-Amerikaanse wetenschapper Saidiya Hartman, die het concept critical fabulation introduceerde. Het opvullen van de leemtes tussen harde feiten met verhalende inkleuring, om zo een vollediger beeld te schetsen van tot slaaf gemaakten van wie hun identiteit, naam en taal hen waren ontnomen.

Leuwsha ging nog een stap verder dan Hartman. “Waar een wetenschapper gebonden is aan feitelijke verslaglegging, kan een verhalenverteller of filmmaker zich permitteren om de kloof tussen de feiten volledig te overbruggen”, zegt ze. Volgens haar hebben zij het recht om mensen wiens identiteit hen is ontnomen, die identiteit terug te geven.

In haar boek volgen lezers daarom haar zoektocht door uiteenlopende bronnen: koloniale archieven, Surinaamse vertellingen, Ghanese en Frans-Guyanese overleveringen. Tussen deze lagen ontvouwt zich een meeslepend verhaal over Boni’s leven, waarin ook zijn moeder een prominente rol speelt. Zij gaf hem, zo vermoedt Leuwsha, de moed en de geestelijke kracht om decennialang stand te houden tegen het koloniale bewind. Haar Afrikaanse achtergrond en spiritualiteit vormen zo een fundament voor het portret van de vrijheidsstrijder dat Leuwsha in haar boek heeft opgebouwd.

Zonder al te veel details te verklappen, onthult ze dat haar zoektocht in Ghana onverwacht ver is gekomen. Een van de meest bijzondere momenten in het onderzoek was praten met leden van de Boni-familie.

Erkenning

Leuwsha heeft eerder al persoonlijke verhalen gepubliceerd, zoals ‘Paramaribo Blues’ over haar vader en ‘Fansi’s Stilte’ over haar grootmoeder. ‘Fansi’s Stilte’ vormde zelfs de basis voor haar documentaire ‘Moeder Suriname – Mama Sranan’, waarvoor ze vorige week de Kristallen award, kreeg omdat tienduizend betalende bezoekers de film hebben gezien. Deze titels zijn sterk geworteld in haar familiegeschiedenis en hebben een intiem karakter.

Hoewel Boni in eerste instantie minder autobiografisch lijkt, bevat het boek toch een persoonlijke verhaallijn. Leuwsha wilde niet alleen het historische portret van de vrijheidsstrijder schetsen, maar ook onderzoeken wat een figuur als Boni vandaag de dag betekent. “Onze identiteit is lang onderdrukt”, stelt ze. “Het is belangrijk dat we onze eigen helden creëren.”

Om dat thema te toetsen, betrok ze haar broer in het schrijfproces. Ze heeft slechts één broer, en met hem gaat het niet goed. Hij rondde eerder wel de filmacademie in Nederland af, maar kampte jarenlang met een alcoholverslaving.

Voor het boek voerde Leuwsha gesprekken met haar broer over wie Boni was en wat zijn verhaal voor hen beiden betekent. Hij is een fervent lezer en kijkt veel documentaires, waardoor hun gesprekken, hoewel vaak kort, inhoudelijk rijk waren. Die dialogen vormen een brug tussen Boni’s strijd en het heden.

De kwetsbaarheid van haar broer – zowel lichamelijk als emotioneel – weerklinkt in de beschrijvingen van Boni, die voortdurend gevaar liep en met de dood voor ogen leefde. “Die parallellen maken het boek deels tot een psychologisch portret, waarin historische feiten en persoonlijke reflecties op een bijzondere manier samenkomen”, zegt Leuwsha.

“In zijn werkelijkheid kon iedere dag zijn laatste zijn; voortdurend werd hij opgejaagd. Zulke verhalen over zijn angsten en onzekerheden kregen daarom ook een plaats in het boek”

‘Boni’ verscheen in mei in Nederland en werd daar bijzonder goed ontvangen. Er is intussen een tweede druk uitgekomen en staat op de longlist voor de Prinsjes Boekenprijs 2025, de prijs voor het meest politieke boek van het jaar. Volgens Leuwsha wordt het gezien als een politiek statement: het rehabiliteren van iemand die in Nederland ooit werd verguisd. Dat beeld vond weerklank bij onder anderen burgemeester Femke Halsema  van Amsterdam en haar collega van Arnhem, Ahmed Marcouch, die zowel Boni als Leuwsha bij naam noemden in hun Ketikoti-toespraken op 1 juli. “Dat is natuurlijk een hele eer”, zegt ze.

Met het boek wil Leuwsha bijdragen aan het herschrijven van de geschiedenis vanuit andere bronnen. Ze hoopt dat mensen zich minder blindstaren op koloniale documenten, opgesteld door machthebbers uit een ander land, en meer ruimte maken voor verteltradities en perspectieven uit eigen gemeenschappen.

Nederland,Amsterdam, 2024
Tessa Leuwsha, auteur, regisseur
Bob Bronshoff