Suriname: Traditionele en moderne werelden (6): ‘Zwarte huid, witte maskers’

Deze serie gaat over de wereld van toen en nu. De lezer wordt meegenomen in het ingewikkelde spel van natuur en cultuur om het samenspel tussen de moderne en traditionele wereld te doorgronden.
Tekst en beeld Jack Menke (socioloog) en Henk Menke (dermatoloog/medisch historicus)

In ons vorig artikel – de Ware Tijd 6 oktober – is betoogd dat huidbleken wereldwijd veel voorkomt. Dit geldt ook voor Suriname, waar vooral jonge Hindostaanse vrouwen ‘whitening creams’ gebruiken voor een lichtere huidskleur. Het kastensysteem met hieraan gekoppelde huidskleuren (hoe donkerder, hoe lager de kaste) kan worden gezien als aanjager van huidbleken.

“Op Jamaica wordt door sommige muziekartiesten de combinatie van een lichte huid en dikke billen verheerlijkt als het schoonheidsideaal”

Dit artikel gaat over een andere belangrijke aanjager van het verlangen naar een lichtere huidskleur: het kolonialisme en daarbinnen de machtsverhouding tussen de witte kolonisatoren en de gekleurde gekoloniseerden. We verduidelijken hoe het moderne Europese denken is verbonden met huidskleur, het huidbleken en bepaalde culturele uitingen, zoals de muziek. Het wereldwijde gegroeid systeem van ras en het blanke schoonheidsideaal wordt blootgelegd, met het huidbleken op Jamaica als voorbeeld.
Racisme en huidskleur
Huidskleur is het belangrijkste zichtbare kenmerk van ‘ras’. In de zeventiende eeuw verspreidden Europese kolonisatoren het idee dat het ‘blanke ras’ superieur was, terwijl gekleurde en inheemse volken minderwaardig zouden zijn. Hiermee rechtvaardigde men de slavernij en de uitbuiting van de koloniën.
Europese filosofen, onder wie Georg Wilhelm Friedrich (1770-1831), gingen een stap verder dan het minachten van gekleurde en inheemse volken. Zij creëerden een rassensysteem waarin het ‘blanke ras’ met de witte huidskleur model stond voor menselijke beschaving, terwijl de gekleurde mensen het tegengestelde vertegenwoordigden.
Tegen rasvermenging
Het wetenschappelijke racisme in Europa ging er vanuit dat vermenging van blanken met andere volkeren zou leiden tot degeneratie van het superieure blanke ras. Deze opvatting zien we terug bij blanke Portugese machthebbers in Brazilië die ‘mestiçagem’ (rassenvermenging) in lijn met het Europese wetenschappelijke racisme beschouwden als een manier om het blanke ras ‘weg te vagen’.
Daarom gaven de koloniale overheersers een negatieve waardering aan mengvormen, die werden gezien als een verbastering en degeneratie van het blanke ras. Dit geldt voor vermengingen zoals Creool, mulat en mestizo. Voor de kolonisatoren was dit belangrijk, omdat het afwijzen van rasvermenging een manier was om het koloniale systeem in stand te houden. Vermenging van rassen zag men als een groot risico, omdat hierdoor de gemengden zouden toenemen, wat zou leiden tot machtsdeling tussen blanken en niet-blanken en uiteindelijk een ineenstorting van het koloniale systeem.
Creool
Het woord ‘Creool’ is een voorbeeld van hoe men het ‘blanke ras’ in nieuwe situaties zuiver wilde houden. Het aanpassingsproces van blanken geboren en getogen in de Amerika’s en het Caribisch Gebied werd ‘Creolisering’ genoemd. In het koloniale denken waren ‘Creolen’ inferieur aan blanke Europeanen die als zuiver werden beschouwd. Deze hadden daarom de hoogste plek in de Europese rangschikking van rassen. Zelfs blanken geboren in de kolonies werden een tijdje bestempeld als ‘Creool’ en gezien als een degradatie van het blanke ras.
In Suriname werd de betekenis van ‘Creool’ door heersende elites vaker veranderd. Zo was volgens Rudie van Lier (1971) rond 1770 ‘Creool’ in Suriname ingeburgerd en hier onder vielen tot de twintigste eeuw personen die in dit land waren geboren. Met de komst van contractarbeiders uit Azië kreeg de term Creool in de twintigste eeuw een andere betekenis: negers en kleurlingen en in Suriname geboren lichtgekleurden of blanken.
‘Zwarte huid, Witte maskers’

Frantz Fanon (1936-1962).Frantz Fanon, psychiater en filosoof uit Martinique – hij studeerde in Frankrijk – heeft de gevolgen van koloniaal racisme blootgelegd in zijn boek ‘Zwarte huid, Witte maskers’ (1952). Dit boek is enerzijds een aanklacht tegen de kolonisator, anderzijds een oproep aan de gekoloniseerde mens (en hun nakomelingen) zich te bevrijden van hun geestelijke en lichamelijke koloniale trauma’s, inclusief de minachting van hun eigen huidskleur.
Fanon heeft in zijn korte leven – hij stierf op 36-jarige leeftijd aan leukemie – fel gestreden tegen het kolonialisme. Hij heeft ons boeken nagelaten die tot de grote werken van de dekoloniserende wereldliteratuur behoren en ons gewezen op het onrecht dat de gekleurde mens is aangedaan. Hij heeft het racisme begrijpelijk gemaakt en verduidelijkt hoe veel gekleurde mensen zichzelf als minderwaardig zien en hoe zij dit proberen te compenseren door zich ‘wit’ te gedragen, door ‘witte maskers’ op te zetten.
Huidbleken was bij Fanon waarschijnlijk niet bekend. Maar in zijn boek ‘Zwarte huid, witte maskers’ uit 1952 staat wel de volgende voorspellende zin: “Al enkele jaren proberen laboratoria een ‘denegrificatie-serum’ te ontdekken … dat de ongelukkige gekleurde mens in staat zal stellen zichzelf wit te wassen en zo het gewicht van deze lichamelijke vloek van zich af te werpen”.
Anno 2024, bijna driekwart …

...