Robby Morroy belicht knelpunten vertaling en gebruik Sranantongo

‘Bewust en zorgvuldig omgaan met taal en context’

“Hoe zeg je dát nou in het Sranantongo!” Met deze uitroep – tevens titel van zijn lezing – opende taalkundige Robby Morroy zijn presentatie in Naks. Geen vraag of klaagzang van een vertaler die worstelt met moeilijkheden die hij tegenkomt als die een Nederlandse tekst naar het Sranantongo moet vertalen, maar een poging om bewustzijn te creëren over de taalkundige en culturele uitdagingen die komen kijken bij het vertalen naar het Sranantongo. “Het gaat erom dat we de moeilijkheden herkennen, zodat we ze gerichter kunnen aanpakken”, legt Morroy uit.ADVERTISEMENT

Tekst en beeld Audry Wajwakana

Aanleiding voor de lezing van donderdagavond is zijn betrokkenheid als eindredacteur van de Sranantongo-teksten bij de jaarlijkse Naks Iconenkalender. Tijdens dat werk liep de redactie steeds tegen moeilijkheden aan bij het formuleren van correcte en leesbare informatie. Het zijn teksten, gebonden aan een maximaal aantal woorden en kwalitatieve eisen. “Deze opdracht eist dus al een bepaalde expertise die niet elke spreker van een taal, in dit geval het Sranantongo, heeft”, zegt Morroy.

“Het Sranantongo, met al zijn uitdagingen, is uiteindelijk een spiegel van onszelf; van onze geschiedenis, onze pijn, onze vindingrijkheid en onze hoop”

Het Sranantongo, vaak aangeduid als de lingua franca (omgangstaal) van Suriname, is een creooltaal met wortels in Afrika, Europa én het Caribisch Gebied. Het ontstond rond 1650, in de koloniale smeltkroes van Suriname, toen Engelse kolonisten, Afrikaanse tot slaaf gemaakten en Nederlands-Portugese Joden op elkaar stuitten en elkaar moesten begrijpen.

Volgens Morroy vond de ontwikkeling van het Sranantongo in razendsnel tempo plaats. Binnen zeventien jaar, onder invloed van het Engels, Portugees en Afrikaanse talen, zoals Kikongo, Gbe en Twi, ontstond een functionele contacttaal op de plantages.

Toen de Nederlandse kolonisatie in 1667 begon, vond er een ‘relexificatieproces’ plaats: het Engels werd vervangen door het Nederlands als dominante bron van nieuwe woorden en grammaticale structuren. De taal veranderde van gedaante, maar behield haar ziel.

Toch bleef het Sranantongo lang onzichtbaar in officiële contexten. Tot diep in de twintigste eeuw werd het gezien als ‘volkstaal’, niet als volwaardige cultuurtaal. Rond de onafhankelijkheid op 25 november 1975 werden er discussies gevoerd of het Nederlands de officiële taal moest blijven. Enkele vooraanstaande mensen waren voorstander om over te stappen naar het Engels.

Bij de afkondiging van de onafhankelijkheid werd er niets veranderd aan de status van het Nederlands noch aan die van het Sranantongo. Pas in 1989 kwam er een symbolische doorbraak, toen Pendawalima-parlementslid L. Asaf (Sipaliwini) zijn spreekbeurt begon in het Sranantongo en parlementsvoorzitter Jagernath Lachmon dat toeliet na stemming. Deze goedkeuring was nodig, omdat officieel de voertaal in het parlement Nederlands was. De taal kreeg eindelijk ruimte op het podium van de macht, maar de structurele ondersteuning bleef beperkt.

Vertaling niet altijd mogelijk

De focus van Morroys betoog is de frustratie die hij deelt met veel vertalers en taalgebruikers. “Het Sranantongo is een low resource language. Dat wil zeggen, het beschikt over een zeer beperkte hoeveelheid geschreven bronnen, heeft geen Google Translate, geen CAT–tools, geen uitgebreide terminologiedatabases, nauwelijks stijlgidsen en een bescheiden woordenboektraditie”, zegt hij.

De taal heeft naar schatting slechts tienduizend woorden tegenover zo’n 430.000 Nederlandse. Voor vertalers betekent dat voortdurend zoeken naar passende equivalenten. Vaak zonder dat die bestaan. “Hoe vertaal je ‘Eucharistie’?” vroeg Morroy het publiek. “Of ‘baarmoederhalskanker’? Of ‘geboorteregister’?”

Het antwoord is zelden eenvoudig. Vertalen wordt in zo’n context veel meer dan het omzetten van woorden. Het wordt laveren tussen grammaticale systemen, culturele gevoeligheden, religieuze contexten en historische herinneringen.

Tijdens zijn lezing ontleedde Morroy de moeilijkheden tot op het bot. Zo kent het Sranantongo geen vervoeging van werkwoorden, maar werkt het met partikels, zoals ‘e’ voor tegenwoordige tijd, ‘ben’ voor verleden tijd. Sranan woorden blijven in principe onveranderd, ook in meervoud. “En dat betekent dat het de context is die de betekenis draagt, niet morfologie”, aldus Morroy.

Hij gaf enkele voorbeelden ter uitleg. Twee auto’s in Sranantongo wordt tu wagi, waarbij wagi onveranderd blijft. Ook op het gebied van beleefdheidsvormen bestaan er verschillen. Het Nederlands kent ‘je’ en ‘u’, maar in het Sranantongo is er alleen ‘yu’. Toch bestaan er (taal) strategieën om beleefdheid en respect te tonen, zoals de aanspreekvormen omu, tata, misi of uitgebreide formuleringen. In sommige kringen wordt dat als oubollig bespot, maar Morroy benadrukt juist de sociale kracht ervan: het beschermen van iemands gezicht.

Verder zijn spreekwoorden en gezegden notoir lastig te vertalen. Wat doe je met ‘Leiden in last’ of ‘mosterd na de maaltijd’? Letterlijke vertalingen slaan de plank mis. Een creatief equivalent zoals ‘Yu na pakro: te poku kba ne ye lolo kon’ voor het Nederlands spreekwoord ‘Mosterd na de maaltijd’, is dan effectiever en cultureel zinvoller.

Bewustheid en zorgvuldigheid

Een fascinerend …

...