Oral historica doorbreekt mythen en stereotypen Surinaams-Javaanse vrouw

‘We kunnen koloniale bronnen niet zonder meer als waarheid aannemen’

Javaanse vrouwen worden vaak als ‘laag moreel’, ‘losbandig’, ‘onderdanig’ en ‘volgzaam’ bestempeld. Stereotypebeelden die hun oorsprong vinden in de koloniale periode. Toen gebruikten plantage-eigenaren en hun opzichters deze etiketten om hun seksuele overheersing te rechtvaardigen, terwijl de vrouwen ook in de seksuele behoeften van de Javaanse contractanten moesten voorzien. Met haar baanbrekende onderzoek herstelt Yvette Kopijn de stem van de Surinaams-Javaanse vrouw door hen zelf aan het woord te laten. “Verhalen van Javaans-Surinaamse vrouwen doen ertoe. Niet alleen voor de wetenschap, maar ook voor vrouwen zelf. We leggen daarmee een kostbare vrouwelijke erfenis vast.”

Tekst en beeld Audry Wajwakana

Na een dertig jaar lange reis vol doorzettingsvermogen heeft Kopijn haar promotieonderzoek voltooid en dit in het boek ‘Door vrouwen gedragen’ uitgebracht. Haar werk werpt nieuw licht op de geschiedenis van de Surinaams-Javaanse gemeenschap, met een specifieke focus op de ervaringen van vrouwen. “Het is een bron van kennis en kracht die jongere Javaanse vrouwen wortels geeft en hen aanmoedigt om zich te blijven verweren en zelf te bepalen hoe zij vorm willen geven aan hun Javaanse vrouw zijn”, verklaart de auteur in gesprek met de Ware Tijd.

“Seksualiteit werd niet alleen als iets puurs of onaangeraakt gezien, maar kon ook instrumenteel worden ingezet als overlevingsstrategie”

Door middel van oral history laat Kopijn drie generaties vrouwen zelf hun verhalen delen en biedt zij een alternatieve en inclusieve geschiedschrijving. “Dit onderzoek is niet alleen een academische prestatie, maar vooral een belofte die ik heb waargemaakt om deze verhalen te delen en bij te dragen aan heling en herkenning binnen de gemeenschap”, vindt de onderzoekster.

Hoewel het boek nog bij de drukker ligt, vindt ze het belangrijk om de eerste presentaties in Suriname te houden. De afgelopen dagen gaf zij lezingen voor een groot publiek en organiseerde ze verhalensalons voor vrouwen in een kleinere en intiemere sfeer, waar om beurten werd gelezen en persoonlijke ervaringen werden gedeeld.

Uitbuiting

Het boek bevat gevoelige, confronterende, grappige, maar ook herkenbare verhalen van drie generaties vrouwen over hun reis van Indonesië naar Suriname en dan naar Nederland. Na de afschaffing van de slavernij in 1863 bleef de Surinaamse economie afhankelijk van plantageproductie. De Nederlandse overheid zocht nieuwe arbeidskrachten en richtte zich op Java, waar armoede en hongersnood de bevolking teisterden.

Op 23 maart 1890 werd een eerste groep van honderd Javanen als contractarbeider naar Suriname gebracht: het begin van de Javaanse immigratie. Tussen 1890 en 1939 zouden in totaal 32.962 Javanen overkomen, van wie 38 procent vrouwen. Voor hen betekende deze immigratie niet alleen een fysieke, maar ook een sociale en culturele ontwrichting. Naast hun werk op de plantages werden ze geconfronteerd met een systeem waarin ze seksueel werden geëxploiteerd. “Javaanse vrouwen werden niet alleen als contractarbeider geworven, maar ook om te voorzien in de seksuele behoeften van mannelijke contractanten en opzichters”, stelt Kopijn. Dit leidde tot structurele kwetsbaarheid en blootstelling aan misbruik, een aspect dat in de traditionele geschiedschrijving vaak wordt genegeerd.

Op de plantages werkten Javaanse contractarbeiders onder het beruchte poenale sanctiestelsel, dat plantagehouders het recht gaf om hen te straffen met boetes, opsluiting en lijfstraffen. Elke vorm van werkweigering, zogenaamd lui gedrag of verzet, kon worden bestraft. Dit voedde de hardnekkige mythe van de ‘luie Javaan’, vooral gericht op mannen. “Er werd ook niet begrepen dat luiheid soms ook een vorm van verzet was. Om te zeggen ‘oké, pelan pelan, rustig aan, wij gaan gewoon net zo lang werken totdat wij vinden dat wij voor dit karige loon hebben gewerkt’”.

Vrouwen weerloos

Voor vrouwen lag de situatie nog complexer. Zij werden vaak slachtoffer van seksueel geweld. Niet alleen tijdens de werving, maar ook tijdens de bootreis en op de plantages. Kopijn verwijst naar archiefstukken waarin melding wordt gemaakt van misstanden.

Zo stond in een krantenbericht uit 1929 dat er een gerechtelijk onderzoek was ingesteld tegen de wervingsagenten, die vrouwen sloegen, opsloten, beroofden en aanrandden om hen tegen verzet of ontsnapping te beschermen.

Ook tijdens de bootreis naar Suriname waren vrouwen niet veilig. Ondanks gescheiden verblijven tussen mannen en vrouwen waren er meldingen van seksueel misbruik door bemanningsleden, maar ook het veelvuldig voorkomen van geslachtsziekten onder de opvarenden.

De bestuursambtenaar Van Vleuten die in 1909 van Java naar Suriname werd gestuurd om onderzoek te doen naar de leef- en werkomstandigheden van Javaanse contractanten schreef hierover, maar legde de schuld niet bij de daders, maar bij de vrouwen zelf, door te verwijzen naar hun ‘lage morele gehalte’. “Deze witte meneer legt dus de verantwoordelijkheid van de misstanden en het seksueel misbruik niet bij de mannen, maar bij de vrouwen. En dat bedoel ik met tegen de draad inlezen van de koloniale bronnen. Als we dit voor waar zouden aannemen, dan zouden …

...