Ontwikkeling: misstappen en stappen (11): Frank Esseds Big Push-strategie onder een vergrootglas: ‘Ontwikkeling’ of ‘Anti-ontwikkeling’?

door

Rond 1975 maakte ik Frank Essed mee als een indrukwekkende spreker. Hij drukte zijn stempel op de Big Push-strategie en sprak voortdurend “in naam van ontwikkeling”. Echter, op de kernvraag wat ontwikkeling precies was, bleef hij onduidelijk. Toen ik mij ging verdiepen in zijn geschriften, ontdekte ik gaandeweg dat zijn economische visie overeenkwam met de toen gangbare benadering van de Wereldbank van ‘groei nu en verdeel later’. Onder het vergrootglas zag ik geen ‘ontwikkeling’.

Tekst en beeld Jack Menke

Frank Essed  heeft zijn stempel gedrukt op het planmatige denken in Suriname vanaf omstreeks 1955 tot de militaire coup in 1980. Hij ontwikkelde een strategie met drie fasen:

Infrastructuur (1955-1967): inventarisatie, ontsluiting en onderzoek

pre-industrialisatie (1967-1976): basis industrieën en stuwende bedrijven

industrialisatie (na 1976):  start naar economische zelfstandigheid

Zijn  indeling vertoont veel gelijkenis met de fasen theorie van de econoom Walt W. Rostow (1962), die vijf fasen onderscheidt in de ontwikkeling van een samenleving:

traditionele samenleving

voorwaarden voor take off

take off

drive to maturity

hoge massaconsumptie

Er kleven wat  beperkingen aan de visies van Essed en Rostow. Allereerst geven zij geen verklaring waarom samenlevingen als de Surinaamse in de eerste fase van traditionele of pre-industrialisatie zijn terecht gekomen. Met andere woorden: er is geen rekening gehouden met (externe) factoren, zoals het neokolonialisme, die belemmerend werken op overgang van de ene naar de andere fase. Dit is één van de grootste beperkingen van de fasen indeling van Essed, waardoor in Suriname versnelde industrialisatie (take off) na 1976 uitbleef.

“Suriname kan als voorbeeld voor de wereld dienen, wanneer we de strategie ‘Leven in harmonie met de natuur’ gaan uitwerken”

De remmende werking van het Nederlandse koloniale kader waarbinnen de plannen werden gemaakt en uitgevoerd zijn ernstig onderschat. Dit zien we duidelijk in de bij de onafhankelijkheid van Suriname  geschonken 3,5 miljard Nederlandse gulden, waarvan de ontwikkelingsdoelen niet zijn behaald. Deze ‘gouden handdruk’ was feitelijk een vorm van gebonden hulp, waarbij de technologische en wetenschappelijke afhankelijkheid al in het ontwikkelingsverdrag was vastgelegd. Dit blijkt uit verdragsartikel 13 waarin is vastgelegd dat bij de levering van kapitaalgoederen en diensten Nederland voorkeur heeft boven andere landen.

De Commissie Ontwikkelingssamenwerking Nederland-Suriname (Cons), met drie Surinaamse en drie Nederlandse deskundigen, drukte van 1975 tot 1980 een stempel op de strategische beleidskeuzen van Suriname. Onze eigen planinstellingen werden uitgehold door subcommissies van de Cons die de beleidskeuzen uitwerkten, terwijl het Planbureau en ministeries werden teruggebracht tot administratiekantoren. Dit is anno 2025 doorgaans nauwelijks gewijzigd!

Groei zonder ontwikkeling

De bauxietindustrie, inclusief de Afobaka-waterkrachtcentrale, vormen een helder voorbeeld van ‘economische groei zonder ontwikkeling’. Met de ‘Big Push’-strategie stelde Suriname faciliteiten en infrastructuur beschikbaar om buitenlands kapitaal aan te trekken voor het in 1964 voltooide Brokopondo-project. Dit was een missstap om drie redenen: de doelen van duurzame groei en sociale rechtvaardigheid werden niet bereikt, gedwongen verhuizing van marrons, van wie de dorpen ‘verdronken’ onder water voor de Brokopondo-energieopwekking ten behoeve van de aluminiumindustrie en de grootste volksverhuizing van Surinamers naar Nederland voltrok zich van 1969 tot 1975.

Suriname heeft vóór en na de staatkundige onafhankelijkheid de werking mogen ervaren van ‘economische groei zonder ontwikkeling’. Het Brokopondo-project is een voorbeeld. Na de voltooiing werd van 1965 tot 1967 jaarlijks een gemiddelde economische groei van 13 procent bereikt. Echter, deze groei was snel uitgeblust en werd negatief in de drie volgende jaren. Dit viel samen met grote stakingen en de massale trek naar Nederland.

(lees verder onder de )

Verdronken dorp Ganzè, door aanleg van de Afobaka-dam en het -stuwmeer in 1964. [: Boy Lawson/Collectie Wereldmuseum]

Politiek-economisch moet Suriname lering trekken uit de ondergang van bauxiet als kurk van de economie. De internationale economische herstructurering die volgde op de wereldwijde oliecrisis in 1973 en de opkomst van nieuwe materialen (waaronder nieuwe metalen) droegen bij om de bauxietindustrie uiteindelijk de das om te doen.

De zeer smalle basis van de afhankelijke Surinaamse economie ondervond een enorme terugval door dalende marktprijzen van bauxiet en de verminderde bijdrage aan de economie. Conclusie: de afsluiting in 2016 van honderd jaar bauxiet heeft geen duurzame basis voor de ontwikkeling van Suriname gelegd.

Wat is ‘ontwikkeling’

De grootste beperking van Esseds planning zit wel in de inhoud die hij aan ‘ontwikkeling’ probeert te geven, namelijk de toen gangbare Wereldbank-benadering van ‘groei nu en verdeel later’. Hij ging met andere woorden in de fout om economische groei gelijk te stellen met ontwikkeling, zonder daarbij na te denken over de natuur (groenste land ter wereld) en de noodzaak van gezamenlijke acties om de bewoonbaarheid van onze planeet en onze inheemse en tribale volken voor ons en toekomstige generaties te behouden.

Alle  pogingen van achtereenvolgende regeringen om Suriname op een ontwikkelingsspoor te zetten via grootschalige mijnbouwproductie zijn mislukt. Er zijn drie belangrijke redenen voor het niet bereiken van ontwikkeling: vernietiging van natuur en lokale leefgemeenschappen, toenemende …