De waarheid, de werkelijkheid en de leugen

Een beschouwing over waarheid als strategie en de leugen als systeemIn een van de talloze gesprekken die Socrates voerde op de pleinen van Athene, stelde hij aan een politicus de vraag wat waarheid eigenlijk is. De politicus zweeg even, glimlachte beleefd en antwoordde: “Waarheid is wat werkt.” Socrates keek hem aan, licht ironisch, en vroeg toen: “En als een leugen werkt, is het dan ook waarheid?”Die oude dialoog is vandaag actueler dan ooitWe leven in een tijd waarin waarheid, werkelijkheid en leugen steeds vaker in elkaar overvloeien. De leugen is niet langer het tegenovergestelde van de waarheid, maar een alternatieve vorm ervan — zolang ze effectief verpakt en collectief gedragen wordt. En nergens wordt dat spel zo vakkundig gespeeld als in de politiek, de media, en — zij het met andere regels — ook in de rechtszaal.Neem iets eenvoudigs: de som van de drie hoeken van een driehoek is 180 graden. Dat is evenveel als twee hoeken van een vierkant. Een simpel gegeven. Niet onderhandelbaar. Je hoeft het niet te voelen, je hoeft het zelfs niet te geloven. Het is gewoon zo.Toch leven we in een wereld waarin zelfs zulke vanzelfsprekendheden in twijfel worden getrokken, zolang het strategisch uitkomt. Niet omdat men de waarheid niet kent, maar juist omdat men die heel goed begrijpt. De beste leugenaars zijn niet dom. Ze weten precies wat waar is — en hoe die waarheid hen in de weg zit.Wie liegt, weet vaak heel goed wat waar isEen goede leugen vraagt om kennis van de waarheid. Een effectieve leugenaar liegt nooit in het wilde weg, maar manipuleert met chirurgische precisie. Laat weg wat onhandig is. Benadrukt wat niet ter zake doet. Zet vraagtekens waar geen twijfel is.Voorbeeld:Een minister weet dat de begrotingstekorten stijgen. Maar in plaats van dat toe te geven, zegt hij: “We investeren nu om later te kunnen oogsten.”Dat klinkt geruststellend — en is niet per se gelogen — maar verbergt het pijnlijke feit dat er eigenlijk geen geld is.En vooral: een slimme leugenaar verpakt de leugen als mening. Want een mening is onaantastbaar. Daar kun je het mee oneens zijn, maar je kunt haar niet ontkrachten. En wanneer genoeg mensen die mening overnemen, wordt de leugen een collectieve overtuiging.En dan is het — in de praktijk — waar geworden.Voorbeeld:“De media zijn niet te vertrouwen” — dat zinnetje wordt zo vaak herhaald dat mensen het gaan geloven, zelfs zonder bewijs. Niet omdat ze feiten hebben, maar omdat de herhaling het gevoel van waarheid oproept.Wie die techniek beheerst, wordt politicus.En wie ze perfectioneert, wordt leider.De rechtszaal: waar zelfs de waarheid in toga verschijntIn de rechtszaal liggen de rollen net iets anders, maar het spel is herkenbaar. Een advocaat liegt niet — mag niet — maar hij hoeft ook niet alles te zeggen. Hij maakt van de werkelijkheid een betoog, geen reconstructie. En zolang het binnen de spelregels blijft, is dat volkomen legitiem.Voorbeeld:Een verdachte bekent privé aan zijn advocaat: “Ja, ik heb het gedaan.”De advocaat zegt dan niet in de rechtszaal dat zijn cliënt onschuldig is, maar zal wijzen op het gebrek aan bewijs, onduidelijk cameramateriaal, tegenstrijdige verklaringen. Hij verdedigt niet de waarheid, maar het recht op een eerlijk proces.De rechter dan? Die buigt zich over die betogen. Maar ook hij werkt niet met ‘de werkelijkheid’. Hij werkt met wat is ingebracht, wat bewezen is, wat juridisch toelaatbaar is. Wat niet bewezen is, bestaat niet — hoe werkelijk het ook was.Voorbeeld:Een slachtoffer zegt: “Ik weet zeker dat hij me bedreigde.”Maar als daar geen getuigen zijn, geen geluidsopname, geen schriftelijk bewijs, dan kan de rechter daar niets mee. De werkelijkheid wordt buiten het vonnis gehouden.De rechter zoekt niet de absolute waarheid, maar de juridische waarheid — een afgebakend stukje werkelijkheid, strak omlijnd door regels, bewijs en procedure.De ultieme paradoxEn zo leven we in een wereld waarin waarheid steeds vaker een bijzaak wordt. Waarin de werkelijkheid ondergeschikt is aan overtuiging, en overtuiging een product is van herhaling en framing.Voorbeeld:Iemand die vaak liegt en dat blijft herhalen — in talkshows, op sociale media, in interviews — wordt na verloop van tijd geloofd. Niet omdat hij gelijk heeft, maar omdat mensen het vaak hebben gehoord. En wat we vaak horen, voelt vertrouwder dan wat zelden gezegd wordt.We zijn vrij, zeggen we dan. Maar is dat zo?Misschien zijn we niet vrij omdat we de waarheid mogen spreken.Misschien zijn we vrij omdat we in staat zijn een leugen tot collectieve waarheid te verheffen — en niemand die ons dat verbiedt.Een ongemakkelijke gedachte. Maar misschien wel de meest ware die we nog durven uitspreken.Ismaël Kalaykhan

...