Populisme: een generische politieke werkvorm of verziekte politiek

De moderne geschiedenis zit vol van tragische verhalen van volksmenners die massa’s op de been brengen voor rampzalige oorlogen en revoluties in het geloof dat hun wil de volkswil is. De volksmenner is de hoofdrolspeler in het beeld dat we van populisme hebben. Populisme wordt door velen gezien als een verschijnsel dat te maken heeft met sociale en politieke instabiliteit, een tijdelijke afwijking van de normale politiek. Populistische dictators worden doorgaans beschouwd als een griezelig soort clowns. Ik denk hier even aan de film The Great Dictator van Charlie Chaplin. Humphrey Hasrat organiseerde in de jaren zeventig van de vorige eeuw een vertoning van die film in het Marxistisch centrum aan de Nassylaan. Ik herinner me dat hij geen genoeg kon krijgen van de scene waarin Chaplin in de rol van Hitler met een opgeblazen wereldbol jongleert. Deze karikaturen van het populisme geven geen goed beeld van een verschijnsel dat in vele verschillende vormen voorkomt in welhaast alle landen.
Wat is populisme?
Populisme heeft een slechte naam. Volgens mij terecht, om tal van morele redenen. Maar morele afwijzing van het populisme brengt ons niet dichter bij de oplossing van het probleem. We moeten er niet in morele termen naar kijken, dus niet in termen van wat politiek behoort te zijn. We moeten het proberen te zien zoals het is. Niet als goed of slecht, een beoordeling waarbij we dan meestal het model van de parlementaire rechtsstaat als standaard gebruiken, maar als een samenstel van verschijnselen cq gedragingen dat zich voordoet, in alle landen, onder verschillende ideologische vlaggen, tegen verschillende economische en culturele achtergronden.
Geen enkel modern politiek systeem is gevrijwaard van populisme. We moeten onderzoeken onder welke omstandigheden en hoe populistische leiders opkomen en wat dat voor gevolgen heeft voor land, volk en wereld.
Wat brengt populistische bewegingen op gang, wat drijft ze voort? Hoe vinden de populistische dictator en de massa elkaar ? Dit is wat Carlos de la Torre schrijft in zijn boek “Populist seduction in Latin America. The Ecuadorian Experience”. Ik kocht dit boekje jaren geleden op de vlooienmarkt aan de Tourtonnelaan bij Jan Baas, maar kwam niet aan lezen toe. Ik ben het gaan lezen nadat ik op tv de persconferentie gezien had van president Trump met zijn gast president Zelensky van de Oekraine. Populisten zetten de toon in de politiek tegenwoordig. Trump, Bolsonero, Modi, Berlusconi, Menem, Fujimori, en vele anderen. De politiek in Suriname wordt beheerst door populisten.
Een ziekte of een andere werkvorm?
Populisme heb ik in het verleden eens beschreven als een ziekte van de politieke cultuur. Ik ben bevooroordeeld tegen populistische bewegingen na de recente historische ervaringen die we in Suriname hebben opgedaan. Na het lezen van het boek van Carlos de la Torre, denk ik dat dit pathologische model niet goed is.. Dit model, waarin megalomane leiders en aan armoede plus domheid lijdende massa’s de dienst uitmaken, doet geen recht aan de goede dingen die door populistische leiders kunnen worden bewerkstelligd, zoals Johan Adolf Pengel, die de positie van de zwarte Surinamers verbeterde en het algemeen stemrecht toegankelijk maakte voor de bewoners van het binnenland. Populisme kan de weg vrijmaken voor meer democratische sociale rechtvaardigheid. Pengel was een populistische politicus, die met zijn hand een stuk banaan at uit het bord van een marktvrouw. Hij was de man, die tot groot plezier van zijn borrelende entourage, op de mededeling dat prinses Beatrix was gearriveerd, liet weten “Laat die vrouw wachten mang”.
(Dit zou gebeurd zijn in een hotel in Nederland, tijdens een van de Ronde Tafel Conferenties.) De anecdotes van de martktvrouw en prinses Beatrix illustreren twee belangrijke kenmerken van een populistische leider: 1) hij geeft de achtergestelde volgelingen het gevoel dat hij een van hen is, en 2) hij zet zich af tegen de elite.
Bouterse vertoonde deze kenmerken net als vele andere populistische diktators en democratisch gekozen autocraten zoals Trump, Bolsonaro en achtereenvolgende Agentijnse presidenten. Maar de populistische heerser is niet de enige manifestatie van het populisme. Ook mensen zoals Wilders in Nederland en Marie Le Pen in Frankrijk zijn voorbeelden. Populisme kan zich voordoen in linkse en rechtse gedaanten en zowel socialistische als neo-liberale issues promoten, niet zelden tegelijkertijd. Het kan gebruik maken van elke ideologie. Het komt voor in arme landen en in rijke landen.
Pengel versus Essed
De publicatie van het boek van Roy Khemradj over Frank Essed heeft me aan het denken gezet over waarom “het volk” voor Pengel koos en niet voor Essed. Wat is de winnende formule van het populisme? Vandaag staat er een standbeeld van Pengel op Het Plein. Hij wordt geroemd om zijn verheffing van de Afro-Surinamer. Van Essed, die de projecten bedacht die die verheffing materieel mogelijk maakten, …

...